Hiện đại hóa (modernization) là một quá trình dùng để chỉ sự phát triển từ xã hội truyền thống sang xã hội hiện đại bắt đầu từ thế kỷ XVII ở Châu Âu và sau đó lan ra khắp các nơi trên thế giới. Xã hội hiện đại (modern society) được dùng để mô tả giai đoạn xã hội phân biệt với hình thái tiền công nghiệp. Động lực chính của xã hội hiện đại là quá trình công nghiệp hóa (industrialization) với việc đem công nghệ máy móc vào thay đổi chu trình sản xuất, tạo ra sự tăng trưởng của cải chưa từng có trong lịch sử. Đi cùng với đó là quá trình đô thị hóa, phá vỡ các cấu trúc xã hội ở nông thôn, đẩy người nông dân vào các nhà máy và trở thành những người công nhân vô sản. Marx, nhìn từ góc độ kinh tế và duy vật lịch sử, xem xã hội hiện đại là xã hội tư bản chủ nghĩa với sự phân hóa và mâu thuẫn cùng cực giai cấp giữa kẻ thống trị là những người nắm tư liệu sản xuất (nhà máy) và vốn (capital) và những người công nhân vô sản. Max Weber cho rằng kinh tế không phải là thứ động lực duy nhất tạo ra hình thái của xã hội hiện đại. Ông tập trung mô tả chuyển động của quá trình lý tính hóa (rationalization) – quá trình phát triển chưa từng có về tri thức khoa học, đem tri thức khoa học trở thành một động lực nền tảng cho việc kiểm soát thiên nhiên và xây dựng tổ chức xã hội một cách khoa học, điển hình là sự xuất hiện của các bộ máy quan liêu (bureaucracy).
Tuy nhiên, đến những năm 70 và 80 của thế kỷ XX, người ta bắt đầu gọi tên cho sự kết thúc của hiện đại hóa giai đoạn 1.
Những nhà lý thuyết như Anthony Giddens và Ulrich Beck cho rằng chúng ta chưa thoát khỏi xã hội hiện đại, mà vẫn đang ngập ngụa trong xã hội hiện đại, chỉ có điều đó là hình thức rất khác với hình thức xã hội hiện đại giai đoạn một (từ thế kỷ XVII tới những năm 70-80 của thế kỷ XX). Cả hai nhà lý thuyết này đều cho rằng chúng ta đang ở giai đoạn hiện đại phản thân (reflexive modernity), nói đơn giản là việc chúng ta phải đối mặt với những hậu quả mà quá trình hiện đại hóa mang lại, từ chiến tranh hạt nhân, biến đổi khí hậu, cho tới khủng bố, sự ô nhiễm môi trường và thức ăn, v.v. Các rủi ro đó được quá trình toàn cầu hóa phân phối vượt qua ranh giới quốc gia và ranh giới giàu nghèo. Beck gọi đó là xã hội rủi ro (risk society). Theo Beck, xã hội rủi ro, khác với xã hội công nghiệp có đặc trưng là sản xuất và phân phối của cải (wealth production and distribution), thì xã hội rủi ro song hành với loại hình phân phối của cải, có đặc trưng sản xuất và phân phối rủi ro.
Những lý thuyết trên hầu hết được xây dựng dựa trên quan sát của các nhà lý thuyết về tình hình phát triển của phương Tây (Mỹ, Châu Âu), chưa thực sự phản ảnh được sự đa dạng và phức tạp của độ biến thiên nếu xét đến đặc thù phát triển của các nước thế giới thứ ba, như các nước Châu Phi hay những nước đang phát triển như VIệt Nam.
Việt Nam chỉ vừa mới thoát khỏi chiến tranh được hơn 30 năm. Loay hoay mất 10 năm trong bao cấp, sau đó bắt đầu mở cửa và thực hiện quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa. Về cơ bản, quá trình này giải phóng các lực lượng kinh tế, cho phép kinh tế thị trường phát triển dù lơ lửng trên đầu vẫn là “định hưỡng xã hội chủ nghĩa”. Chủ trương Việt Nam là công nghiệp hóa và hiện đại hóa, một chủ trường được xem là đi tắt đón đầu, vừa thực hiện quá trình công nghiệp hóa mà phương Tây đã thực hiện rất lâu từ thế kỷ XVII với việc phát triển công nghiệp, xây dựng các trung tâm đô thị lớn cùng với đó là quá trình mất đất ở nông thôn và việc lượng lớn dân cư nông thôn di cư ra đô thị, vừa thực hiện hiện đại hóa bằng cách mở cửa, tham gia vào quá trình toàn cầu hóa, ký kết các hiệp định song phương, đa phương, chuyển giao công nghệ, văn hóa và gia nhập nhanh chóng vào môi trường Internet.
Với việc tham gia vào cả hai giai đoạn này, không khó hiểu chúng ta đang ở cả giai đoạn vừa tạo và phân phối của cải (wealth production and distribution) vừa tạo và phân phối rủi ro (risk production and distribution). Chẳng hạn, Thủ đô Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh là hai trong số các thành phố hiện đại nhất cả nước, là đầu tàu về phát triển công nghiệp và hiện đại hóa. Đây cũng là hai thành phố với chỉ số ô nhiễm không khí gần đây nằm trong top 5 thành phố trên thế giới. Nguy cơ từ thức ăn bẩn, mất vệ sinh được xem là một trong những nguy cơ thường trực đối với các thành phố. Cùng với việc các nhà máy, xí nghiệp mọc lên là vấn đề ô nhiễm và phá hoại môi trường. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, thiên tai bão lũ, hạn hán, nước biển dâng trong khi năng lực quản lý rủi ro chưa đồng bộ và còn yếu kém khiến Việt Nam trở thành một trong số quốc gia dễ bị tổn thưởng nhất bởi biến đổi khí hậu và thiên tai. Đặc trưng của rủi ro là nó không chỉ là vấn đề của người nghèo, người yếu thế. Nó cũng là vấn đề của người giàu, của tất cả các tầng lớp trong xã hội.
Qua những biểu hiện đó, Việt Nam chúng ta vừa có đặc trưng của giai đoạn công nghiệp hóa ban đầu với sự tăng trưởng về của cải và phân hóa giàu nghèo tăng nhanh, nhưng cũng vừa có đặc trưng của xã hội rủi ro với việc các tầng lớp đều phải đối mặt hàng ngày với hàng loạt nguy cơ ảnh hưởng đến tính mạng và mức sống. Liệu chúng ta có thể gọi xã hội của chúng ta hiện nay là một xã hội hiện đại kiểu gì?
