Bản thân chúng ta ai sinh ra cũng có khả năng tự bảo vệ mình. Nghĩa là nếu một kẻ nào đó tấn công bạn, bạn cũng có thể dùng khả năng bẩm sinh của mình đánh ại người ta. Thắng thua hầu như là câu chuyện của sức mạnh, nhanh nhẹn và khả năng xử lý tình huống tự nhiên của bạn. Nhưng nếu bạn chỉ sử dụng sức mạnh và khả năng tự vệ bẩm sinh, còn kẻ tấn công được trui rèn trong võ thuật, được chuẩn bị tốt các kỹ năng chiến đấu nhằm hạ gục đối thủ, thì khả năng thua của bạn là rất lớn. Mấu chốt ở đây là cách đánh của bạn chỉ là đánh lộn (tùng phèo), còn kẻ thù của bạn có chiêu thức, chiến thuật rõ ràng.
Cũng như sự khác biệt giữa võ thuật thực chiến và đánh lộn, quan sát định tính (qualitative observation, ở bài viết này được xem tương đồng với ethnographical observation (quan sát dân tộc học) hay là participant observation (quan sát tham dự)) cũng khác với nhìn ngắm thông thường. Một trong những nhận thức sai lầm đối với những người mới bắt đầu quan sát định tính đó là họ thường xem phương pháp này là một kỹ năng ‘tự nhiên’, theo nghĩa ai sinh ra cũng có thể quan sát định tính. Vì sao? Vì họ nghĩ để quan sát, họ chỉ cần có đầy đủ giác quan, có mắt để nhìn, tai để nghe. Vậy là đủ. Nếu vì vậy mà đi đến kết luận rằng, ai cũng có thể làm được quan sát định tính thì sẽ thật sai lầm. Các giác quan chỉ là các điều kiện cơ sở, chứ không phải là các điều kiện đủ để thực hành quan sát định tính. Vì quan sát định tính (với tư cách là một phương pháp khoa học) hoàn toàn khác với quan sát trong đời sống hàng ngày. Chúng ta sẽ nhận ra việc chúng ta quan sát hàng ngày chẳng qua chỉ là nhìn ngắm bâng quơ mà thôi.
Nhưng cái gì là điểm mấu chốt phân biệt quan sát định tính và quan sát hàng ngày?
Sự khác biệt chính là sự chuẩn bị. Và cũng giống như một võ sĩ boxing phải tập luyện cho trận đấu của họ bằng cách đấm vào bao cát hay thực hành nhuần nhuyễn các đòn tấn công và phòng thủ, nhà nghiên cứu sử dụng quan sát định tính cũng cần phải thực hành thuần thục kỹ năng quan sát nghiên cứu. Loui Pasteur nói,
Cũng giống như việc quan sát định tính, việc tập luyện để quan sát vào các khía cạnh mấu chốt của đối tượng nghiên cứu có vai trò cực kỳ quan trọng. Nó giúp chúng ta không lãng phí thì giờ và sức lực để quan sát và ghi chép các sự kiện không liên quan và không có ý nghĩa đối với nghiên cứu. Làm thế nào để xác định được các khía cạnh mấu chốt của đối tượng nghiên cứu? Để trả lời câu hỏi này, chúng ta phải quay lại câu hỏi nghiên cứu. Câu hỏi nghiên cứu chứa đựng các khái niệm, mối quan hệ giữa chúng, và chủ thể chúng ta cần tìm hiểu và sử dụng quan sát để trả lời. Bên cạnh đó, chúng ta cần nhìn được các thành tố của đối tượng nghiên cứu. Chẳng hạn, Spradley (1980) cho rằng chúng ta cần tập trung vào 9 thành tố của chủ đề quan sát và mối quan hệ giữa chúng. Đó là: không gian, chủ thể hành động, hoạt động, đối tượng, hành động, sự kiện, thời gian, mục đích và cảm xúc.
Cũng như sự khác biệt giữa võ thuật thực chiến và đánh lộn, quan sát định tính (qualitative observation, ở bài viết này được xem tương đồng với ethnographical observation (quan sát dân tộc học) hay là participant observation (quan sát tham dự)) cũng khác với nhìn ngắm thông thường. Một trong những nhận thức sai lầm đối với những người mới bắt đầu quan sát định tính đó là họ thường xem phương pháp này là một kỹ năng ‘tự nhiên’, theo nghĩa ai sinh ra cũng có thể quan sát định tính. Vì sao? Vì họ nghĩ để quan sát, họ chỉ cần có đầy đủ giác quan, có mắt để nhìn, tai để nghe. Vậy là đủ. Nếu vì vậy mà đi đến kết luận rằng, ai cũng có thể làm được quan sát định tính thì sẽ thật sai lầm. Các giác quan chỉ là các điều kiện cơ sở, chứ không phải là các điều kiện đủ để thực hành quan sát định tính. Vì quan sát định tính (với tư cách là một phương pháp khoa học) hoàn toàn khác với quan sát trong đời sống hàng ngày. Chúng ta sẽ nhận ra việc chúng ta quan sát hàng ngày chẳng qua chỉ là nhìn ngắm bâng quơ mà thôi.
Nhưng cái gì là điểm mấu chốt phân biệt quan sát định tính và quan sát hàng ngày?
Sự khác biệt chính là sự chuẩn bị. Và cũng giống như một võ sĩ boxing phải tập luyện cho trận đấu của họ bằng cách đấm vào bao cát hay thực hành nhuần nhuyễn các đòn tấn công và phòng thủ, nhà nghiên cứu sử dụng quan sát định tính cũng cần phải thực hành thuần thục kỹ năng quan sát nghiên cứu. Loui Pasteur nói,
‘[[t]rong lĩnh vực quan sát, cơ hội chỉ đến với một đầu óc được chuẩn bị’Patton (2002, tr.260) viết:
‘Khảo sát khoa học sử dụng phương pháp quan sát đòi hỏi sự tập huấn có quy tắc và sự chuẩn bị tỉ mỉ.’
Trong cuốn sách của mình, Patton đã khái quát các nội dung của việc tập huấn nhằm tạo ra người quan sát có kỹ năng, đó là:
– ‘học cách chú ý, tìm hiểu để thấy được cái ở đó để được nhìn thấy, và để nghe cái ở đó để được nghe;
– thực hành viết mô tả;
– đạt tới sự kỷ luật trong ghi chép thực địa;
– biết làm thế nào để phân biệt chi tiết từ các tiểu tiết [tức không quan trọng] nhằm đạt tới cái trước mà không bị quá tải bởi cái sau;
– sử dụng các phương pháp tỉ mỉ nhằm hợp lệ và tam giác đạc [tức kiểm tra chéo] các quan sát;
– báo cáo về ưu cũng như khuyến điểm của cách nhìn của bản thân, cái mà đòi hỏi sự tự nhận thức và tự công nhận.’
(Patton 2002, tr. 260-1)
Một cán bộ quan sát định tính cũng như một cán bộ điều tra định lượng và cán bộ thống kê cần phải được tập huấn nghề nghiệp. Patton cho rằng:
Ralph Waldo Emerson cho ta hình dung rõ ràng hơn về tầm quan trọng của việc chuẩn bị cho quan sát: ‘Tập huấn để trở thành một người quan sát có kỹ năng là một quá trình không kém khắc nghiệt so với việc tập huấn để trở thành một nhà điều tra hay một nhà thống kê có kỹ năng. Người ta không ‘tự nhiên’ biết được làm thế nào để soạn các ý hỏi điều tra tốt hay để phân tích thống kê – và người ta cũng không ‘tự nhiên’ biết làm thế nào để thực hiện các quan sát nghiên cứu hệ thống. Tất cả các hình thức của khảo sát khoa học đòi hỏi tập huấn và thực hành.’(2002, tr. 261)
‘Người ta chỉ nhìn thấy cái họ được chuẩn bị để nhìn’Nói cách khác nếu người ta chỉ sử dụng con mắt quan sát bình thường, không có sự chuẩn bị khoa học, thì họ sẽ không tìm thấy câu trả lời cho những câu hỏi đặt ra trong nghiên cứu khoa học. Do đó, sự chuẩn bị không chỉ bó gọn trong các kỹ năng quan sát (nhìn, nghe, ngửi, nếm, xúc giác, ghi chép, v.v.). Nhà quan sát, cũng giống như một võ sĩ, phải chuẩn bị đầy đủ về tâm lý, thể lực, kiến thức, văn hóa về đối tượng và nơi sống của họ, v.v. Các yếu tố thuộc "phần mềm" này cũng quan trọng không kém so với các kỹ năng "cứng" nêu trên. Nếu không có được kiến thức và văn hóa về đối tượng nghiên cứu, nhà nghiên cứu sẽ không có được tấm "hộ chiếu" để tiến nhập vào bối cảnh nghiên cứu. Nếu không có sức khỏe và tâm lý vững vàng, họ không thể vượt qua được những thăng trầm và áp lực từ thực địa. Patton (2002, tr. 261) viết tiếp:
‘Công việc chuẩn bị có các chiều cạnh tâm thần, vật lý, trí tuệ và tâm lý học. Quan sát đối với tôi bao hàm năng lượng và sự tập trung to lớn. Tôi phải ‘bật lên’ sự tập trung đó – ‘mở ra’ đôi mắt và đôi tai khoa học của tôi, các giác quan quan sát của tôi’Ngoài ra, như Emerson nói, chúng ta cần chú ý tới một điểm khác biệt quan trọng giữa quan sát hàng ngày và quan sát định tính, đó là thực hành quan sát tập trung. Lý Tiểu Long khi còn sống từng nói: 'Tôi không sợ người thực hành 10,000 kiểu đá, nhưng tôi sợ người tập một kiểu đá 10,000 lần'. Có nghĩa là, việc bạn tập trung vào rèn giũa một loại kỹ năng cho tốt thì hiệu quả lớn hơn nhiều việc bạn dàn trải năng lượng cho nhiều loại kỹ năng mà không mang lại hiệu quả gì.
Cũng giống như việc quan sát định tính, việc tập luyện để quan sát vào các khía cạnh mấu chốt của đối tượng nghiên cứu có vai trò cực kỳ quan trọng. Nó giúp chúng ta không lãng phí thì giờ và sức lực để quan sát và ghi chép các sự kiện không liên quan và không có ý nghĩa đối với nghiên cứu. Làm thế nào để xác định được các khía cạnh mấu chốt của đối tượng nghiên cứu? Để trả lời câu hỏi này, chúng ta phải quay lại câu hỏi nghiên cứu. Câu hỏi nghiên cứu chứa đựng các khái niệm, mối quan hệ giữa chúng, và chủ thể chúng ta cần tìm hiểu và sử dụng quan sát để trả lời. Bên cạnh đó, chúng ta cần nhìn được các thành tố của đối tượng nghiên cứu. Chẳng hạn, Spradley (1980) cho rằng chúng ta cần tập trung vào 9 thành tố của chủ đề quan sát và mối quan hệ giữa chúng. Đó là: không gian, chủ thể hành động, hoạt động, đối tượng, hành động, sự kiện, thời gian, mục đích và cảm xúc.
Nói tóm lại, sự chuẩn bị và tập huấn đòi hỏi người ta trước hết phải loại bỏ tư tưởng rằng kỹ năng quan sát là một kỹ năng thiên phú, một kỹ năng tự nhiên, từ đó có thể tập trung để tập huấn và chuẩn bị thật kỹ càng trước khi ra thực địa. Muốn trở thành một võ sĩ giỏi hay một người quan sát có kỹ năng, mọi chuyện tuỳ thuộc vào tập huấn và chuẩn bị.
Patton, MQ 2002, Qualitative research and evaluation methods, New York: Sage
Spradley, J., 1980, Participant Observation, New York: Holt, Rinehart and Winston.
Spradley, J., 1980, Participant Observation, New York: Holt, Rinehart and Winston.
